КТП по якутской литературе.5, 6, 7 классы

Уруок темата

Сыала соруга

Уерэнээччи билиитэ, сатабыла,тылын сайдыыта

Хонтр

Бэрил

лиэх-

тээх

чааьа.

Былааннаммыт кунэ

Ыытыллыбыт кунэ

1

Кинигэ –билии терде

Айымньы-уус тыл уран айыыта

Тыл суолтатын,ойуулаан-дьуьуннээн,уобарастаан этэр дьо5ура.

2

Норуот тылынан уус-уран айымньыта, суругунан литература.

Фольклор туьунан ейдебул. Норуот айымньыта_ норуот баайа,культуратын,искусствотын терде.

Айыллар, тар5анар уратыта.саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын сурун керуцнэрэ.

3

Остуоруйа . «Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин»

Норуот сырдык ,утуе быьыы еруу кыайа, ерегейдуу туруо диэн эрэлэ.

Олох уонна остуоруйа

Норуот остуоруйатын уус-уран уратыта,дьиктилээх-алыптаах тугэннэрэ,фантастиката. Остуоруйа геройдара, тутула. Уус-уран суолтата..Кылгас былааны оцоруу, толору,уус-ураннык кэпсиир .Нуучча остуоруйатын кытта тэцнээьин.Остуоруйа айар

4

« Учугэй Уедуйээн»

«Сымыйалыац- бэйэ5эр куьа5аны оцостуоц» кимиэхэ этиллибит ес хоь?.Остуоруйа меку,

утуе еруттэрэ.

Дьицнээх былыргы олох кестуутун булуу,Текстэн киьи хаьан да уейбэтэх—ахтыбатах дьиктилэрин булуу,санааны атастаьыы..Кыталык кыыс буолар матыыба

остуоруйа уратыта буоларын дакаастааьын.Чаастарга араарар,судургу былаан оцоруу, ис хоьоонун сиьилии кэпсээьин

5

«Кетердер мунньахтара

Хамсыыр-харамайынан суруйааччы тугу кердереруй. Киьи майгыт, суобаьа.

Аьыныгас буолуу.

Остьуоруйаттан уустаан-ураннаан,уобарастаан этиини булуу,кэпсээьин.»,Остуоруйа тылын-еьун уратытын толкуйдуур,быьаарар,суругунан санаатын этэр.Викторина оцорор.Хамсыыр-хар амай туьунан ост.айар.

6

Таабырын

Таабырын ейдебулэ .Уесеээбит терде.Уус-уран уратыта.Бэргэн тэцнээьиг

Таабырыны айар уонна таайар кистэлэц.Мындыр ,булугас ейге-санаа5а эрчийии.Таабырын интонацията. Таабырыны уруьуйддуур.

7

Норуот таабырына

Норуот таабырынын уратыта,ейдебулэ.Араас темалаах( арааска сыьыаннаах ) таабырын холобура.

Таабырыцца охсуу,тохтобул,интонация,сурун тыл булуу уеруйэ5э. Таабырыныы айыы,эрчиллии ,хоьоонноохтук аа5арга холонуу.Атын норуоттар таабырыннарыгар тэцнии ,санаатын суругунан этии,кэпсиир уеруйэх

8

Ес хоьооно

Ес хоьоонун ейдебулэ. Киэцник тар5аммыт араас ес хоьоонун суолтата.

Ес хоьоонун темаларынан араара уерэнии. Сиэр-майгы суруллубатах сокуона буоларын дакаастыыр,атын омук еьун хоьоонугар тэцнээн керуу

Утуе буьыы туьунан, Уруу-аймах ейеьерун туьунан.

Чабыр5ах. Сылгы туьунан былыргы чабыр5ах.

Чабыр5ах ейдебулэ . Сыты ,ох тыла Куьа5ан быьыыны, майгы- сигили итэ5эьин сымнм5астык элэктээн,хаарыйан керуу

Чабыр5ах суолтата,тылын-еьун бол5лйон керуу. Паараласпыт тыл,уерэ-дьуерэ тыл, хатыланар тыл, дьуьуннуур тыл, ис хоьооно суох тыл булуу.

10

Былыргы чабыр5ахтар.

Чабыр5ах кистэлэцэ.Норуот чабыр5а5ын холбурдарын били.

Дьуерэ тыла наарданара. Чабыр5ах керуцун били.Чабыр5ахха хамсаныы,туттуу- хаптыы,музыкальнай до5уьуол туох саннааны тиэрпдэрий.Ейге уерэтии

11

Суруйааччы оостуоруйата.С.Р.Кулачиков_Эллэй «Чурум – Чурумчуку»

Литература айымньыта диэн ейдебул.Норуот уонна суруйааччы айымньыта туох уратылаа5а, хайдах айыллара. Суруйааччы туьунан ейдебул

Суруйааччы остуоруйата араара уерэнии.Остуоруйа геройа термин . Остуоруйа аптаах тугэннэрин булуу. Хоьооннохтук аа5ыы

12

«Чурум-Чурумчуку» ( Норуот остуоруйатын ис хоьоонугар оло5уран суруллубут поэма)

ОстуоруйаЬыт суруйааччылар айымньыларыгар сырдык- хараца,утуе-меку куус хабырыйсыылара.

Чупчуруйдаан аата кини майгытын кытта туох ситимнээ5ин быьаара уерэнии. Уус-уран тэцнээьин миэстэтин булла уерэнии (Чурумчуку хара5а,тургэн сырыыта,Чупчуруйдаан сылгыта,барана. Остуоруйа тыла-еье..Остуоруйа айарага холонуу

13

Т.Е. Сметанин «Куерэгэй»

А5а дойду Улуу сэрии кыттыылаа5а, о5о суруйааччыта.Утуе майгы,уйа5ас дууьа.

Остуоруйа ис хоьоонун илдьиритэ уерэнии.Герой туьунан кэпсирр дьо5ур. Атын остуоруйа5а майгылыыр ерутэ.Сахалыы ааттар. Куерэгэй,Олоо.,Мойот суолталара..Олохторун тэцнээн керуу.

Суруйааччы чабыр5а5а .Петр Тобуруокап «Тарас туьунан чабыр5ах»

Суруйааччы айбыт чабыр5а5а.

П.Тобуруокап –о5о суруйааччыта.

Билицци кэм чабыр5а5ын ис хоьооно,тылын-еьун уратыта.Нойосуус уерэт. Куьа5ан быьыыны сэмэлээьин.Уруьуй

15

Болот Боотур «Чо5ой уонна Ньо5ой», М Матахова «Силиспит сиртэн,майгыбыт мантан»

Чабыр5ах сурун санаата,Суруйааччылары билиьиннэрии

Чабыр5а5ы талан ейтен аа5арга уерэнии

16

Кэпсээн. Д.К.Сивцев – Суорун Омоллоон. «Хараца5а тыкпыт сырдык»

Кэпсээн ейдебулэ.Жанр уратыта.Кэпсээн геройа..Суорун Омолоон оло5о,айар улэтэ.

Быьыыта –майгыта, герой олоххо,дьоццо,бэйэтигэр сыьыана ,Ойо5ос герой айымньыга сыьыана,Кэпсээццэ ойуулааьын,сэьэргээьин миэстэтэ.Кэпсэтии,диалог,монолог.Кэпсээн айыллар теруетэ,аа5ааччыны тардар кууьэ.

17

Д.К.Сивцеа – Суорун Омоллоон «Хараца5а тыкпыт сырдык»

Уерэх суолтата.Билицци,урукку кэм.

Биьирэмнээх ,омсолоох,сурун,ойо5ос геройдар ейдебуллэрэ ,уратылара..

Герой оло5ун бэйэц олоххун тэцнии тутан кер. Кулуба уолун Ньукуус майгытын-сигилитин ханнык еруттэрин себулээтиц,сирдиц.Саха сиригэр полит сыылка туьунан..Архаизмнары ырытыы.

18

А.Д.Неустроева-бастакы дьахтар суруйааччы. «Тиргэьиттэр»

Кэпсээн кэмэ.О5о саас ейдебулэ.Архаизмнар.

Сурун быьылаан,.дьиэ кэргэн эйгэтэ,сааскы айыл5аны ойуулааьын,ыьыы улэтин ейдебулэ,булчут угэьэКэпсээн тутула,геройа.

Н.М.Забодоцкай –Чысхаан.

«Сайылыкка»

Гражданскай сэрии кэмин быт.

Бандьыыттар диэн кимнээхтэрий

Айымньы геройун суруйааччы,атын неройдар ,уерэнээччи бэйэтэ саныырынан ырытар дьо5ура.

20

Н.М.Заболоцкай-Чысхаан.

«Сайылыкка»

Чу4умпурбут сайылыктарыы хоьуйуу,кэпсээццэ айыл5аны хоь.

Кэпсээн кутталлаах,Уеруулээх тугэннэрэин булуу.Киьи мэтириэтэ ейдебул..Ейтен суруйуу.

21

И.Г.Иванов-Уйбаан Нуолур.

«Саллаат о5ото Чооруона»

А5а дойду Улуу сэриитин о5олоро.Музейга сылдьыы.Сэрии тулаайахтара.

Сэрии алдьархайа,иэдээнэ,Колхоз туь.ейдебул, ыьыы улэтэ.Фронт уонна тыыл ейдебулэ. «Сэрии кэмин о5отун дьыл5ата.» ейтен суруйуу Кэпсиир дьо5уру сайыннарыы.

22

Н.А.Лугинов «Чыркымай»

Айыл5аны харыстааьын.Киьи уонна айыл5а .

Кетер бииьин оло5о. Саха сирин кетердере бил. Сурун герой кимий? Биир суолт тыллары Бэл. Сиьилии аа5ыы,быьаарарга холонуу/

23

С.А.Попов-Тумат «Муора арыытыгар айан»

Хоту дьон оло5ун уратыта.Символ уобарастар.Хаар.

Туундара ,муора кытылын олохтоохторо туох дьарыктаах эбитт-ин ейдетуу.Булка уерэнии,угэьи тутуьуу.А5а оруола..Билбэт тыл быьаарыы. Айыл5а о5ото суругунан улэ.

24

Хоьоон. А.Е Кулаковскай « Уруйэ»

Хоьоон ейдебулэ,ньымата,сюжета,чопчу геройа суохИэйиини истиц тылынан этии. А.Е.кулаковскай –саха бастакы суруйааччыта.о5о сааьа,айар улэтэ.

Киьиэхэ дьайар кууьэ.Хоьоонунан суруйуу уратыта .Сахалыы хоьоон киэбэ.Кээмэйэ суох уруц хоьоон.Аддитерация (дор5оон дьуерэлэьиитэ.Тэй кээмэйдээх хоьоон.Ритм,рифма.,Хоьоону аа5арга

ис хоьооно уонна формата

25

А.И.Софронов «Мацнайгы хаар»

Хоьоон киэбэ.тутула.Харахха кестер хартыына.Мацнайгы Хаар туьунан атын поэттар айымньылара.Алампа о5о сааьа.

Дьуьуннуур тыллары бул.Автор туттубутун быьаарага холонуу.Ейлдебулу ордук тиийимтиэ,чуолкай оцорорТыллар ситимнэрин булла уерэнии.Ейге уерэтии .Суруйааччы тылын быьаарыы.

26

С.П.Данилов «Кыьыццы кун»

Суду поэт.Хоьоон кээмэйэ.Хоьоон сурун этэр санаата. Атын поэттар кыьыццы кун туьунан хоьоонорун аа5ыы..С.П.Данилов айыл5аны хоьцуйбут поэт,оло5о.

Куннээ5и олоххо туттуллубат тыл,тыл суолтатын этии ис хоьоонуттан буларга уерэнии.Уус-уран тыл араас ньымата: хатылааьын, тэцнээьин,быьаарыы,маарыннаьар тылы бул.

27

И.И.Артамонов «Мин мантан сэриигэ барбытым»

Фронтовик поэт. Саха суруйааччылара сэрии кэимгэр.Эьэц ,аба5ац,таайыц сэриигэ сылдьыбыттарын кэпс.

«Тылгыны дьоно_сэргэтэ сэриигэ уоннна тыылга» бил.

Хоьоон тыла чуолкайдык наарданан иьэрин быь.Дьуерэлэьиинибул..Тыынар тыыннаах курдук дьуьуннээн кердерууну булла уерэнии.Санаа5ын эт.

28

П.Н.Тобуруокап. «Куерэгэйдиин керсуьуу»

Строфа,рифма ейдебулэ.Ырыаьыт поэт. А.Алексеев туьунан ырыа буолбут хоьооон.

Маарыннаьар саца-ицэ,дор45оон хатыланыыта бул.Ойуулуур –дьуьуннуур тыл. Хоьоон туьунан санааны суругунан этии.Хоьоон суруйарга холонуу.

29

С.И Тимофеев «Мин ийэм»

Фронтовик поэт,о5о суруйааччыта,юморист,сатирик,тылбаасчыт. Ийэ5э сугуруйуу атын поэттар ийэ5э анаабыт хоьоонноро.

Киьи иэйиитэ ,долгуйуута поэт тылынан бул.Тэцнэбил,хатылаааьын, быьаарыны туттубутун бюула уерэнии.Олох чахчыта диэн ейдебул.Ийэ туьунан ырыа уерэтии,Анабыд хоьоон ийэ5э. Кэпсээн суруйуу

30

Драматическай айымньылар. Уусттаах Избеков «Оотуй уонна Тоотуй».

Драма ейдебулэ.Сурун уратыта.Драматург диэн кимий?

Драма5а быьыы- майгы кэпсэтиинэн,айымньы геройун сацатынан,арыллар кистэлэцэ.Диалог,монолог,полилог,ремарка ейдебуллэри билии

.

31

Уустаах Избеков « Оотуй уонна тоотуй»

Гражданскай сэрии, быдаас уларыйыыта.До5ордоьуу,хорсун быьыы

Айымньыга ес хоьооннорун туттуу.Драма кэпсээнтэн уратытын быьаарыы..Пьесаны театрга туруорууну кэпсээ..Оонньуур артист.Дьыалатыгар бэлэмнээх,ыра снаалаах ейдебуллэри быьаар.

32

Хатылааьын

Фольклор,литературнай айымньылар,саха классик суруйааччылара, айымньы айыллар кистэлэцэ,жанрдарынан наардааьын

Уерэнээччи сыыйа сайдани уус-уран айымньыттан септеех хоруйу булар, дьону-сэргэни ,оло5у сылыктыы,быьаара,сыаналыы уерэниитэ.

33

Хатылааьын .Сайыццы сорудах

Сайын аа5ыллар айымньылар

Кинигэни аа5ыы,харыстааьын,сайын устата дьарыктаныы,тэтэрээккэ бэлиэтэнии..Кинигэ угус киьи билиитин ,иэйиитин,сыратын,улэтин ицэринэн айылларын еруу ейдееьун.

34

Хатылааьын

Литература айымньытын 3 керуцун сурун жанрдарын ол арааьын арааран били.

Эпос , лирика , драма.

Уруок темата

Сыала соруга

Уерэнээччи сатабыла,билиитэ,тылын сайыннарыы

Хонтр

улэ

Кэмэ

Кунэ-ыйа

Бэрил

лиэх

тээх

чааьа

Бэрил-либит

Чааьа..

1

Норуот тылынан уус-уран айымньыта.Норуот айымньыларын керуцнэрэ.

Норуот айымньытын сурун ис хоьооно.

Фольклор ейдебулэ..Айыллар, тар5анар уратыта

Сурун керуцнэрин араара уерэнии Норуот баайа,культурата, искусствотын терде буоларын дакаастыы уерэнии

2.

Олоцхо

Олоцхо ейдебулэ. Олоцхо5о сырдык – хараца куурсуутэ,Киьи модун санаатын,кууьун-уо5ун, кыа5ын,айыы айма5ын арацаччылыыр урдук аналын хоьуйуу.

Олоцхо уус-уран тыла,ойуулуур-дьуьуннуур ньыматын арааьын булла уерэнии.олоцхоьут тылын кубулуйбат халыыптара. Норуокка кицник биллибит олоцхоьуттар.Олоцхоьут суруйааччылар.

Олоцхо5о фантастика уонна олох алтыьыыта. Норуокка киэцник тар5аммыт олоцхолор.

3

С.Васильев-Борогонскай «Эрчимэн Бэргэн»

Олоцхо тылынан аа5ыы. Ис хоьооно. Олоцхо уобарастара.

Бухатыыр сирин-дойдутун,дьонун туьунан кэпсии уерэнии, ейтен хоьоонноохтук аа5арга холонуу.,ойуу,уруьуй оцоруу Олоцхо5о гипербола, тэцнээьин туттуллуутун холобурдарын булан .ырытар дьо5ур.

4

Олоцхо туьунан ейдебул.

Олоцхо ис номо5о, Олоцхоьуттар.

Олоцхо ойуулуур_ дьуьуннуур ньымалара

Айыы киьитэ аьыныгас,кун киьитэ кемускэс.Бухаатыырдар геройдуу охсуьууларын хоьоонунан хоьуйан кердерер эпическэй айымньы буоларын уерэтии

«Айыы»., «Абааьы» аймахтара.

Олоцхо ис номо5о дьоццо,норуокка утуе быьыы, сиэр-майгы уескуу,уунэ,бар5ара турарын сепке ейдуургэ уерэтии.Сир урдугэр иллээхтик олоруу, уйгуну уьаныы. Ойуулуур-дьуьуннуур тэцнэбиллэр,эпитеттэр,Сиьилии хоьуйуу,фантазията,дарбатан,омуннаан этии, тыыннаа5ымсытан кердеруу

5

Норуот сэьэнэ- кэрэ, утуе кэрэьитэ, олох оцкула.

«Майа5атта Бэрт Хаара»

Норуот сэьэнин ейдебулэ.Сэьэн арааьа. Олох кырдьыга уонна уус-уран оцоьуу.. Майа5атта Бэрт Хаара туьунан историческай чахчыларга тохт. Ес хоьоонннорун ырыта уерэнии

Историческай сэьэн,ураты дьо5урдаах( куустээх, быьый, ырыаьыт) дьон туьунан сэьэн, итэ5эл сэьэнэ. Уус-уран сэьэргээьин, сиьилээьин араас ньымата. Сахалыы ыьыах сиэрэ- туома, сэьэн тылынан-еьнэн кэпсээьин, себулээбит тугэни уруьуйдааьын, Айымньынан суругунан улэ.Тыгын Дархан туь бил.

6

Софрон П.Данилов.Саха народнай суруйааччыта.

Суруйааччы оло5о,айар улэ.билсиьии.Манчаары туь историческай чахчыларга оло5уруу.

Манчаары- саха норуотун национальнай геройа..Баай баттала,Манчаары ейе-санаата уьуктуута.норуцот туьугар баттаччылары ураты охсуьуута. Атын литератураны аа5ыы.

7

Норуот сэьэнин туьунан.

Литературнай викторина.

Дыгын.Омо5ой баай,Эллэй Боотур, Майа5атта Бэрт Хаара,Нара Суох,Бахсы тойон,Болугур айыыта норуот сэьэнигэр киирбит дьон..Историческай докумуоннарга оло5урбут дьон.

Фольклор уерэ5эр норуот сэьэннэриттэн ураты жанр легендалар( номохтор) тус. ейдебул. Литературнай викторина5а судургу быьаарыыны эпитеттэн араара уерэнии.Номох,сэьэн уратыларын холобурдарга оло5уран быьаарарга холону. Ейтен суруйуу «Утуе кти аата ус уйэ5э ааттанар.

8

Киьи утуе сиэрэ- олох

сунньэ.Уус-уран литература керуцнэрэ эбэтэр уус-уран тылынан айыы эйгэтигэр айацца сирдиир суоллар.

Эпос, лирика , драма ейдебуллэрэ..Уус уран тылынан айыы ус сурун белеххе араарыы

Уус-уран тылынан керуцэ ус,жанра элбэх эбит диэн ейдебул..Толкуйдаани керуу Хааннык жанрдар бэйэ – бэйэлэригэр чугастарый?.Эпоска кэпсиир,сэьэргиир.Лирика5а хоьоон уустук оцоьуулаах халыыба,Драма оло5у уус-ураннык дьуьуйэр уратытын били.

9

Кэпсээн . А.И.Софронов.-саха бастакы суруйааччыта.

Кэпсээн ейдебулэ,сюжета, тутула. Кэпсээццэ ис хоьоон уонна тутул дьуерэлэьиитэ.Саха кэпсээнигэр киьи майгыта —

сигилитэ эгэлгэтин арыйыы.

Литературнай герой мэтириэтэ кинин хоьуйар уус-уран ньыма. Кэпсээццэ айыл5аны ойуулааьын,дьуьуйуу( пейзаж) уус-уран суолтата,ньымата

10

Сатира. А.И.Софронов «Дьуьун кубулуйумтуо» .

Суруйааччы о5о сааьа. Киьи киьиэхэ сыьыана .Айымньы кэмэ. Сатира диэн тугуй?.

Литературнай мэтириэт . Кэпсээн уустук ерутэ. Кэпсээн сюжетын сайдыыта,селлуутэ. Дьон сиэрэ суох, туктэри майгыларын сытыытык арыйан ойуулааьын ейдебулэ. Аныгы оло5у кытта сибээс.

11

Комедия.Н.Д.Неустроев –саха бастакы суруйааччыта. «Тиэтэйбит»

Суруйааччы оло5о.Анна Денисовна Неустроева кимий?.Комедиограф, Кулуу маастара,саха кулуутэ.Ремаркалар этэр ис номохторо.

Драма арааьа.Киьи олоххо чэпчэки сыьыана,куннээ5и керу-нары сырсыы утуе5э тиэрдибэтин,олох олоруу дьулууру,сыаллаах= соруктаах буолары крэьэлиир ейдебулун ицэрии.Персонажтар биирдии тылларын номо5о.Комедя геройдарын ааттарын ырытыы.,Тылынан,суругунан санааны этии.Арыгыны иьии буортута.

12

Угэ.С.А.Саввин- Кун Дьирибинэ. « Тураахтаах Куудээх»

Угэ ейдебулэ,уратыта.Киьи куьа5ан кэмэлдьитин,сиэргэ баппат майгыны—сигилини сытыытык элэктээн хоьуйуу. До5ордоьуу.Сымыйа до5ордоьуу.

Угэ5э ханалытан этии.(Аллегория) туттуллута.Угэ тутула,бэргэн тыла, угэьит поэттар.Ейтен хоьоонноохтук аа5ыы, Угэ айарга холонуу.Угэ ейдетер еруттэрэ.Угэ хоьоон,кэпсээн форматынан суруллуутун уратыта.

13

С.С Яковлев – Эрилик Эристиин. «Хачыгыр»

Суруйааччы оло5о, айар улэтэ. Хачыгыр уобараьа уонна билицци кэм. Дьиэ кэргэн уйул5ата.

Тыллары быьаарыы.Тулаайах о5о дьыл5ата., литературнай мэтириэт.айымньы геройун ис санаата, майгыта –сигилитэ ейдуургэ кемелеьер ньыма.Е.П.Шестаков –Эрчимэн ыстатыйата..Муус киллэрии кэрчигин уус-уран аа5ыы.Айымньы геройдарын ааттара,тэцнээн керуу. Дьиэ кэргэн оло5о.

Булугас ей,сатабыл айымньы геройугар. Трагедия, быьылаан. Ес хоьону ырытыы. « Киэьэ аьыырдаах киьи чугаьаабат киьитэ» .

14

П.А.Ойуунускай « О5о куйуурдуу турара»

Суруйааччыи о5о сааьа. Революция иннинээ5и олох. Уерэх суолтата ааспыт уонна билицци кэмцэ.

Тыллары быьаарыы, монолог. Аччыктааьын,уерэххэ ба5арыы кууьэ. Киьи ис туруга. Кэпсээн ураты истиилэ.Ыра сааа ,бастыц ба5а. Ис хоьоонунан кэрчиккэ араарыы. Оруолларынан аа5а уерэнии. Киьи кууьэ-тулуур уонна дьулуур ойдебулу ицэрии. Ейтен хоьоонноохтук аа5ыы.Ейтен

Суруйуу.

15

Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон. «Чуечээски»

Суруйааччы о5олорго анаабыт ыстатыйатын суолтата. Чуечээски герой дуо?. А5а уонна о5о.

Чучээскини тулалыыр дьоно- сэргэтэ сиьилии кэпс. Уоруу терде. Булугас ей,

чиэьинэй быьыы. Суруктары уус-ураннык аа5ыы холобура.Кэпсээццэ ийэ уобараьа. Дьиэттэн бары теруеттэрэ,тереппуттэри кытта иирсээн, А5а уонна уол. Ейтен

суруйуу. Литературнай викторина

16

Тереебут сир, киьи , ийэ тыл- олох ситимэ. В.М.Новиков- Куннук Уурастыырап. «Олох»

Сахалыы хоьоон уус-уран уобарас араас кестуутэ Киьи санаата, ис дууьата,уеруутэ-хомолтото поэт долгуйуутунан,тылынан-еьунэн бэриллиитэ. Олох олруу-киьи анала

Хоьооццо этиини оцоруу араас ньымата: инверсия,перифраз,хатылааьын,риторикалаах этии (ыйытыы).Хоьоон ойуулуур -дьуьуннуур ньымата: эпитет,тэцнээьин,холуйан этии(метафора(,кубулутан этии(метонимия)

17

С.Р.Кулачиков- Эллэй « Таптыа5ыц ийэни»

Поэт ураты кэрэтик, ча5ылхайдык, уус-уран образ кууьунэн этии.Эллэй поэзиятын кууьэ.

Ийэни куццэ тэцниир. Кун уонна олох,ийэ уонна олох ситимнэрэ.Ийэ уонна Ийэ дойду ситимэ.Ийэ тыла, алгыьа киьиэхэ куус, ей угар суду кыахтаах кууьун быьаарыы.Суругунан уус-уран талбыт керуццэ суруйуу

18

А.Г.Кудрин- Аба5ыыныскай « Куех»

Поэт оло5у куустээхтик таптыыр кэрэьитэ, ритмика поэзия5а

Поэзия5а куех дьуьун еце, тылы кэккэлэтии уратыта. Тыл ситимин быьаарыы : сурэх сэлибириир,суьуех чиччигиниир. Сааскылыы

санаалаах,сайа5ас ыралаах диэнинэн туох

санаа этиллэрин быьаара уерэнии .

А.А.Иванов-Кундэ «Тереебут тыл», «Кии сыта»

Кундэ хоьоонноругар туттубут тэцнэбиллэрин булуу. Поэт Булуугэ олорбут кэмэ.

«Тереебут тыл» «Ийэ тыл» синонимнары быьаарыы. «иинэ5эс сир» тыл суолтата, дьуьун тыл.,тыл номо5о.Хоьоон тыла-еье. Ейге уерэтии

20

С.П.Данилов «Саха сацата»

Поэт хоьоонорун ураты истиилэ. Оло5о,айар улэтэ.

Тереебут тыл-бар5а баай буоларын быьаарсыы. Норуот тына-кини тыла тема5ам кэпсэтиьии Ейтен суруйуу. Уерэнээччи холонуута.Талан ейге аа5ыы.

21

Сэьэн . Т.Е. Сметанин «Егор Чээрин»

Сэьэн ейдебулэ,жанр уратыта. Суруйааччы о5олрого анаабыт айымньылара .Фронтовик поэт

Норуоттар до5ордоьуулара тулхадыйбат модун,улуу куус

Улуу Кыайыы :65 сыла биьиги норуоппутугар тугу а5алла.

Уус-уран уобрас ейдебулэ. Сюжета,тутула,Хомуур уобарас, Символ уобарас. Айымньыга норуот сэьэнин угэстэрэ. Саха саллаатын уобараьа. Снайпердар Д Гуляев,Ф Охлопков, А.Миронов олоххо баар буола сылдьыбыт дьон.Утуе майгы, хорсун сурэх,араас омук до5ордоьуута Киьи билиитэ,сатабыла.улэ5э дьо5ура эбиллэн сайдан.дирицээн иьиэхтээх,олох хас биирдии кунтуьалаахтык атаарыы

22

Н.А.Лугинов « Нуоралдьыма чарацар» (Сэьэнтэн быьа тардыы)

Айыл5аны ойуулааьын айымньыга Ойуулааьын 2 арааьа. Символ уобарастар

Киьи уонна айыл5а,киьи уонна олох сыьыаннаьыылара.Тереебут сирдээх киьи сир урдугэр чицник уктээн,дьоллоохтук

кэлэр кэскиллээх оло5у олорор анала.

Ытык сир ейдебулэ.Аар хатыц уонна сэргэ уобарастара. А5а дойду сэриитэ. Ини биилэр дьыл5алара. Ийэ сурэ5ин оспот бааьаа.Эрэлэ. О5о уонна эбээ сыьыанннара.

Аа5ыы урана..Булт угэьэ,сиэрэ- туома..О5о ыра санаата.

23

П.Н .Тобуруокап «Текелук уонна Тэкэлик» (Сэьэнтэн быьа тардыы)

О5о суруйааччыта,ырыаьыт поэт. Уус-уран кэпсээьин уратыта

Чыычаах олрор эйгэтэ.тыынар тыыннаах ха кыьамньылаах сыьыан,тереебут сиргэ таптал иитии. Муччургэннээх сырыы.

24

Хатылааьын

Уерэх устата барбыт айымньыларын санатыьыы, хатылааьын.

-Уус уран айымньыны уонна ейге уерэппит тексин хоьоонноохтук аа5ар;

-Айымньы уус-уран тылын туттан сиьилии, талан, кылгатан, сирэйин уларытан, киьи кэрэхсиир гына кэпсиир;

— Уус –уран айымньы туьунан ыйытыыга тылынан уонна суругунан толору

хоруйдуур; бэйэтин санаатын сааьылаан этэр.

+

Уруок темата

Сыала-соруга

Үөрэнээччи билиитэ, сатабыла, тылын сайдыыта.

Хонтр

үлэ

Кэмэ.

Бэрил-

лиэх

тээх

чааһа.

Бэрил-

либит

чааһа

1

Саха мифологията. Мифологическай уобарастар.

Миф-норуот бүттүүн өйө айбыт философията.

Миф былыргы дьон , тулалыыр эйгэ, аан дойду, киһи-аймах 6ыанын быһаарар анала. Сир-халлаан, сир –дойду, киһи-сүөһү хайдах үөскээбитин туһунан мифтэр Мифологическай уобарастар.

2

Дьыл оªуһа

Дорªоонноох ааªыы.

3

Дьыл оªуһун дьүһүнүн- бодотун уустаан- ураннаан кэпсээһин.

4

Н.Якутскай «Ойуур оскуолата» кинигэттэн аахпыттарын бэрэбиэркэлээһин.

Ис хоһоонун билсии

5

Норуот тылынан уус-уран айымньыта. Тойук.

С.А.Зверев олоªо, айар үлэтэ.

Тойук өйдөбүлэ уус-уран уратыта. С.А.Зверев олоªо.

Тойук арааһа, сюжета, уус-уран тутула, сүрүн уобарастара. Норуокка киэңники биллэр тойуктары билии.

6

«Суоһалдьыйа Толбонноох»

14-20

7

«Суоһалдьыйа Толбонноох» 2—25

Уордаах кулуба илдьитэ.Уруу.

8

«Суоһалдьыйа Толбонноох»

25-31

Кулуба уолун тойуга

9

« Суоһалдьыйа Толбонноох» 31-34

10

Өйтөн суруйуу. «Суоһалдьыйа Толбонноох уобараһа»

11

Норуот тылынан уус-уран айымньытын ойуулуур-дьүһннүүр ньымата.

Норуот тылынан уус-уран айымньыта- саха уус-уран литературатын үөскээбит төрдө

Норуот айымньытын айар үгэстэрин (ойуулуур-дьүһүннүүр, уобарастыыр араас ньыматын, ырыа-тойук кубулуйбат олуктарын, символ уобарастарын, о.д.а.) туттуу.Норуот айымньытын ис хоһоонугар эбэтэр матыыбыгар олоªуран суруллубут айымньылары билии. Национальнай колорит өйдөбүлэ. Этнографизм көстүүтэ.

12

Саха уус-уран литературата.

39-41.

Төрүттэммит историята.

Ыстатыйа сүрүн санаатын былааннааһын.

13

А.Е.Кулаковскай олоªо ,айар улэтэ. «Байанай алгыһа»

Саха бастакы ырыаһыта,-хоһоонньута, айар тыл аªата. Айылªа сүдү күүһүгэр үңүү-сүктүү.

Хронологическай таблица.

Суруйааччы олªун билии.

«Байанай алгыһа».Поэт саха норуотун үгэһин, итэªэлин хоһоонунан этиитэ. Хоһоон фольклортан, мифологияттан төрүттээªэ.Байанай уобараһа..Хоһоон баай-тылым тыла. Сиэ туом тойугун үрдүк стилин туттуу.

14

А.Е.Кулаковскай норуот фольклоруттан ситимнээх айымньылара

Фольклор өдөбүлэ.

Е.П.Шестаков «Алгыстан саªаламмыт литературата»

15

И.М.Гоголев олоªо , айар үлэтэ. «Хара кыталык»

Хараанай эмээхсин олоªо 52—56

И.М.Гоголев-саха народнай поэта. Хара кыталык туһунан норуот номоªо

Ураты дьылªалаах дьон. Айымньы сүрүн геройдара. Бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнэрэ

16

И.М.Гоголев. «Хара кыталык»

56-63

Тойон киһи Ордьонумаан ойуун уобарастара.

Ойууттар уобарастара роман тутулугар оруола.

17

И.М.Гоголев «Хара кыталык» 63-70

Ордьонумаан ойуун олоªо.Аппырыыс эмээхсин

Ромаңңа дьиң олох хартыыната (историзм). Тургутук

18

И.М.Гоглев «Хара кыталык» 70-78

Этнография

Олох –дьаһах көстүүтэ (этнографизм). Романтическай тыын, символика элеменнэрэ.

19

И.М.Гоглев «Хара кыталык» 79-84

Жанр .

Айымньы жанрын уратыта, уус-уран өттө.

20

Айымньыны ырытыы, Уобарастарга үлэ.87с

Хараанай, Тойон киһи, Аппырввс, Хобороос, Ойуун(1,7,8,9,10,11)

Тус-туспа иһитиннэрии оңоруу.

Суругунан эппиэт

21

Хонтуруолунай үлэ

Айымньыны ырытыы

Айымньы тыла-өһө. Тургутук

22

Төрөөбүт дойду

Төрөөбүт дойду туһунан саха поэттара,суруйааччылара иситиң иһирэх айымньылара.

Төрөөбүт буор тардыытынахтылªанын хоһуйуу. Кини дьылªатын, кэскилин туһунан сана. Лирика уонна публицистика силбэһиитэ. Саха литературатыгар төрөөбүт дойдуну хоһуйар үгэс буолбут символ уобарастар. Кэрчиктэри былааннаан кэпсээ.

23

А.И.Софронов олоªо , айар үлэтэ

Суруйааччы уустук олоªо

Саха литературатын төрүттээччилэриттэн биирдэстэрэ, талааннаах поэт, прозаик, драматург.

24

Алампа «Төрөөбүт дойду»

Баай ис хоһоонноох, дириң патриотическай айымньы тутула.

Норуот уобараһа.Олох уларыйарыгар баªа санаа күүһэ.Кэрчиктэршэ араара үөрэнии.

25

Алампа «Төрөөбүт дойду»

Айымньыны ырытыы

Хоһоон ис номоªун дириңэтэргэ дьыл кэмин уобарас гынан туһаныы. Хоһооңңо этии араас формата: инверсия, перифраз, хатылааһын, риторическай этии.

26

С.Р.Кулачиков-Эллэй, айар үлэтэ. «Төрөөбүт дойдубар»

Саха народнай поэта, сэрии кыттыылааªа. айылªа уонна олох тыыннаах хартыыната.

Айылªа уонна олох тыыннаах хартыынатын силбэһиитин лириканы уонна публицистиканы дьүөрэлээн тиэрдэр сатабыл.

27

Хоһоону ырытыы. Өйтөн ааªыы.

Төрөөбүт дойдуга таптал.

В.Окорокова «Саха литературата» 113с терминнэри үөрэтии. Сонун уобарас, чочуллубут форма, судургу стиль

28

Айар уруок . Төрөөбүт дойдуга аналлаах хоһоон айыы

Айар дьоªуру сайыннарыы.

Төрөөбүт дойду хартыынатын тылынан биэрэр сатабыл

29

Софр П.Данилов олоªо ,айар үлэтэ. «Кии сыта»

Саха народнай суруйааччыта. Күндэ хоһоонун кытта этэңнээһин.

Пейзаж кэпсээн ис номоªо арылларыгар суолтата.. Кэпсээн композицията, тыла-өһө , уус-уран формата.

30

Сыанабыл суруйуу

Сыанабыл суруйуу үөрэнии

« Төрөөбүт дойдум барахсан сылаас тына» кэпсээн суруйуута.

31

Л.А.Попов олоªо, айар үлэтэ.

«Саныыбын төрөөбүт алааспын», «Хоптолор»

Саха народнай суруйааччыта.Ийэ дойдга,төрөөбүт сиргэ таптал, ахтылªан иэйиитэ.

Ханалытан уобарастааһын, кубулутан хоһуйуу.

32

Өйтөн суруйуу «Ахтылªан»

Тылын -өһүн чинчийии.

33

Н.А.Габышев олоªо,айар үлэтэ. «Төрөөбүт буор»

Саха биллиилээх кэпсээнньитэ,республика культуратын үтүөлээх үлжһитэ. «Чурапчы алдьархайа»

«Ийэ буор». Төрөөбүт буор, алаһа дьиэ тардыыта. Кэпсээн лирическэй сүүрээнэ, киһи уйулªатын иңэн-тоңон ойуулааһын туспата.

34

Чурапчы алдьархайа дьон-норуот дьылªатыгар.

Сэрии сыллара, аччыктааһын, өлүү-сүтүү .

Сут дьыл.

«Чурпачы алдьархайа» кинигэни ааªыы.

35

Н.А.Лугинов олоªо, айар үлэтэ. «Айгылла»

Саха народнай суруйааччыта. Били»»и кэм прозаига. Төрªªбүт буор, сир-уот.Кэриэстэбил.

Сэрии алдьархайа, кутурªан , олох салªаныыта.

Олоªу саңалыы көрүү, дьон сыһыана түмүллэр, торªоһор түгэнин сатаан ойуулааһын.

Кэпсэээни ситэр.

36

«Айгылла» айымньыттан быһа тардан аахпыттан суруйуу.126 с

Аахпыттан суруйуу

«Дойдум барахсан кэрэтин».

Ойуулааһыннаах текси суруйуу.

37

И.М.Мигалкин олоªо, айар үлэтэ. « Баªардым», «Хаар», « Ырыам»

Саха суруйааччыта, поэт,

оªо суруйааччыта.

Хоһоону ырытыы , тылын-өһүн чинчийии

38

Суруйааччы туһунан түмүк санааны этии.

39

Хоһооңңо этиини оңоруу араас ньымата.

Холобурдар

Холобурдарга көр, чинчий

40

Сэрии уонна эйэ

Сэрии алдьархайын уонна эйэлээх, иллээх олоххо тардыһыыны уус-ураннык хоһуйуу. Ыстатыйаны былааннааһын.

Сэрии героиката, романтизма уонна тыйыс тыына уус-уран айымньыга..

Иэс-чиэс өйдөбүлэ.Олох уонна өлүү туһунан санаа.

Эйэ, доªордоһуу күүһүн хоһуйуу. Саха суруйааччылара сэриигэ. Саха норуота тыылга олоªо.

41

Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа олоªо, айар үлэтэ.

«Аймалªан»-кутурªан остоолбото.

«Сааскы кэм» романтан быһа тардыы.

Саха народнай суруйааччыта. Хаан тохтуутун, биллибэт сэриини аһаªастык утарыы.

Психолочическай ойуулааһын.Суруйааччы стилэ.Тыңааһыннаах түгэңңэ уйулªа хамсааһынын арыйар сатабыл.

42

Н.Е.Мординов—Амма Аччыгыйа «Аймалªан»- үөрүү остоолбото. Былаас уларыйыыта.

«Сааскы кэм» романтан быһа тардыы.

Саха народнай суруйааччыта. Хаан тохтуутун, биллибэт сэриини аһаªастык утарыы.

Психолочическай ойуулааһын.Суруйааччы стилэ.Тыңааһыннаах түгэңңэ уйулªа хамсааһынын арыйар сатабыл.

43

Өйтөн суруйуу «Кыымнаайы» алааска үөрүү

44

С.Р.Кулачиков—Эллэй олоªо,айар үлэтэ. «Бырастыылаһыы»

Саха народнай поэта.

Өйтөн үөрэтии. Хоһоонноохтук ааªыы.

Буойун-поэт кэс тыла. Хоһоон уратыта, үрдүк стиллээх тыла-өһө, күүрээнэ.

45

А.Г.Кудрин -Абаªыыныскай олоªо, айар үлэтэ «Кыайыы андаªара»

Саха биир бастакы поэта.

Кыайыыга эрэл. Ода. Тылдьытынан үлэ.

Эйэ өрөгөйдүүрүн иһин норуот охсуһуута. Өлбүттэргэ өйдөбүнньүк.Тылдьытынан үлэлиир дьоªур.

46

Тэттик суруйуу «Ийэ дойду көмүскэлигэр»

47

С.С.Васильев-Борогонскай олоªо, айар үлэтэ. «Бырастыылаһыы», «Андаªар»

Хоһоон бүтэһик строфалара,этиини оңоруу уратыта.

Фольклор сабыдыала .Аллитерационнай хоһоон. Риторическай туһаайыы,ыйытыы.

48

И.Д.Винокуров-Чаªылªан олоªо, айар үлэтэ. «Саха буойуңңа», «Мин улууһум киһитэ»

Талааннаах поэт,сэрии кыттыылааªа. Ийэ дойдуга ытык иэс,чиэс өйдөбүлүн үрдүктүк туту.

Ааспыт сэрии трагедията. Герой өлбөт-сүппэт үрдүк аата.Айымньы тутула, форма, тыл-өс өттүнэн уратыта.

49

И.Д.Винокуров-Чаªылªан

«Герой туһунан ырыа»

Ф.К.Попов –Советскай Союз Геройа.

Лирическэй герой.

«Саха буойуңңа» хоһоон тэңнээһин. Ф.К.Попов олоªун, геройдуу охсуһуутун билии.

50

«Сахалыы хоһоон теорията» ыстатыйананЧаªылªан хоһооннорун форматын ырыт.

51

М.И.Кузьмин-Макар Хаара

«Кыталык», «Саллаат суруктара»

Талааннах поэт олоªо,үлэтэ. Ил-эйэ уобараһа. Кэрчиктээн үллэстэн ааªыы,сиһилиикэпсээһин быһа тардыыны өйгө үөрэтии.

Ахтылªаннаах төрөөбүт дойду символа. Тыл ойуулуур эгэлгэ кырааскатын туттуу, саллаат фроннааªы олоªун хоһуйуу. Сурук кэнчээри ыччакка анабыла.

52

Айылªа абылаңа. В.М.Новиков-Күннүк Уурастыырап «Соªотох хахыйах», «Тукулутта эбэбин», «Атыыр үөрэ бөрөлөр», «Кэªэ».

Төрөөбүт айылªаны уус-ураннык хоһуйуу уратыта.

Айылªа киһини тардар күүһэ. Айылªпа сүдү күүһгэрсиэдэрэй симэªэр сүгүрүйэр сана, иэйии

Айымньыга айылªа модун күүһугэр сүгүрүйэр, намчы тыынын араүаччылыыр сана этиллэрэ. Айылªаны кытта алтыһыы, силлиһии. Пейзаж өйдөбүлүн дириңэтии. Айылªаны хоһуйар ньымалар. Айылªа уонна олох тыыннаах хартыыната .

Пейзажнпй уонна гражданскай лирика алтыһыыта.

53

Иһитиннэрии. К Уурастыырап хоһооноругар айылªа абылыңа.

Ыстатыйа « Улахан поэт, үтүө киһи»

Ыстатыйаны ырыта үөрэнии.

Публициситика стилэ.

54

И.Е. Федосеев-Доосо. «Сардаана», «Сааскы сарсыарда», «Отуу уота»

Поэт прозаик.

Тыыннааªымсытан көрдөрүү.

Айылªаны хоһуйуу Ки:ини тардар, абылыыр күүһэ,уобарастыыр уратыта.

55

Г.С. Угаров-Угаалаах олоªо, айар үлэтэ. «Долбор сулуһа»

1 гр-Соһуччу сонун

2 гр- Долбор олохтоохторо

3 гр-Долбор туһунан номох

Фантаст суруйааччы.

Фантастическай айымньы уратыта., бэлиэтэ.

Сэһэңңэ айылªа эйгэтин быһаарыыга наука көрүүтэ уонна фантастиката, далааһына. Аыймньы формата, тылын-өһүн уратыта.

Группанан үлэ. Фантаст суруйааччы.

Фантастическай айымньы уратыта., бэлиэтэ.

56

Г.С.Угаров-Угаалаах «Долбор сулуһа»

1гр- Үгэс кэһиллиитин содула.

2 гр-Суруктар

Фантаст суруйааччы.

Фантастическай айымньы уратыта., бэлиэтэ.

Автор наукаªа олоªурбут миэстэтэ

Сэһэңңэ айылªа эйгэтин быһаарыыга наука көрүүтэ уонна фантастиката, далааһына. Аыймньы формата, тылын-өһүн уратыта.

Группанан үлэ. Фантаст суруйааччы.

Фантастическай айымньы уратыта., бэлиэтэ.

57

Г.С.Угаров Угаалаах «Долбор сулуһа» «Түүллэр», «Утары аргуменнар»

Ис хоьоонун кэпсэтии, ааªыы

Сэһэңңэ айылªа эйгэтин быһаарыыга наука көрүүтэ уонна фантастиката, далааһына. Аыймньы формата, тылын-өһүн уратыта.

Группанан үлэ. Фантаст суруйааччы.

Фантастическай айымньы уратыта., бэлиэтэ..

58

Аахпыттан суруйуу.

«Ньургун Николаевич-дьи»нээх учуонай»

Текси таба суруйуу Тылын өһүн чочуйуу.

59

Н.А.Лугинов «Суор» (быһа тардыы)

Уол оªо анала.Саха норуотун айылªаны кытта ситимин символ уобарастарынан көрдөрүү.

Тылынан хартыына уус-уран күүһэ. Сэһэргээһин уонна ойуулааһын. Кэпээ22э диалог уонна ис монолог- характеры арыйар сүрүн ньыма.

60

Оªолор уонна аªалар. Амма Аччыгыйа «Ийэ», Эллэй «Таптыаªың ийэни»

Оªо саас уонна улахан дьон эйгэтин уус-ураннык хоһуйуу

Олох оªо хараªынан. Оªо саас уонна улахан дьон эйгэтин уус-ураннык хоһуйуу.

61

Айар уруок «Таптыаªың ийэни». Өйтөн суруйуу

Суруйар дьоªуру сайыннарыы.

285 с ыйынньыгы туһаныы

62

Е.П.Неймохов «Бастакы хаар»

Талааннаах прозаик.Төрөппүт уонна оªо уустук сыһыана.

Сиэр-майгы түгэх өрүттэрин арыйан көрдөрүү. Иэс, чиэс өйдөбүлэ.

63

С.П.Ефремов «Куорат кыыһа»

(быһа тардыы)

Драма, талааннаах драматург. Аªа көлүөнэ уонна оªолор олоªу көрүүлэрэ.

Ийэ иһирэх таптала. Драмаªа киªи тас бодотун, характерын арыйар ньымалар.

64

С.П.Ефремов «Куорат кыыһа»

(быһа тардыы)

Драма, талааннаах драматург. Аªа көлүөнэ уонна оªолор олоªу көрүүлэрэ. Пьеса конфлига

Ийэ иһирэх таптала. Драмаªа киªи тас бодотун, характерын арыйар ньымалар. Айымньы биһирэмнээх геройдара.

65

Сыллааªы түмүктүүр уруок.